گذری بر مختارو نظری بر "مختارنامه"
سید غلامحسن خاکزاد شاهاندشتی
شخصیت شناسی مختار
مختار بن ابی‌عبید بن مسعود بن عمرو بن عوف1 از قبیله قسی و ثقیف از اعراب منطقه طایف بود؛ و کنیه او ابواسحاق،2و لقب او کیسان3 به معنای زیرک و تیزهوش4. بعضی هم نام یکی از مشاوران و دوستان مختار را کیسان می‌دانند که نام او، لقب مختار شد.5 ابوعبید پدر مختار یکی از فرماندهان دلیری بود که در جنگهای مسلمانان، فرماندهی قسمتی از سپاهیان را به عهده داشت،6 و عاقبت در جنگ "یوم جسر" در کنار پل دجله در مبارزه‌ای با نیروهای فارس، شهید شد.7 عموی مختار، سعدبن مسعود ثقفی، از شخصیتهای بارز صدر اسلام و از صحاب? عظیمالشأن پیامبر(ص) بود.8 ابن اثیر میگوید: در جنگ صفین، امیرالمؤمنین(ع) او را فرماند? طایف? قیس و عبدالقیس کرد پس از شهادت امام علی(ع) امام حسن(ع) وی را در مقام خود تثبیت کرد و والی مدائن بود تا زمانی که جریان صلح تحمیلی و کنار رفتن امام حسن(ع) از صحنه سیاست پیش آمد.9
مختار از مشهورترین شخصیتهای عرب تاریخ اسلام است. مردی خوش فهم، باهوش، روانشناس و جامعه شناس دقیقی بود که کاملاً بر شیوهها و عوامل تبلیغ و حرکت دادن و به جنبش آوردن جامعه آگاهی داشت و توانست حرکت تبلیغی را به حرکت مصلحانه تبدیل کند10.
وی مردی عابد بود؛ چنانکه گفته‌اند روزها را روزه میگرفت و شبها را به عبادت و نماز میگذراند.11 به شکرانه کشتن قاتلین امام حسین(ع) نیز روزه میگرفت؛ چنانکه پس از کشتن حرمله قاتل طفل شیرخوار سید الشهداء(ع) از اسب پیاده شد و دو رکعت نماز خواند و سجدهای طولانی به جای آورد.12
دیدگاه ائمه(ع)درباره مختار
اخبار و روایات وارده در بار? مختار، بر دو قسم است: الف)اخبار مدح و ستایش او ب)اخبار مذمت او؛ اما اخبار مدح، قویتر و بهتر است. آیتالله خویی هم? روایاتی که در ذم اوست را رد میکند.13 به عنوان مثال در روایتی آمده است که مختار به عموی خود سعدبن مسعود ثقفی والی مدائن در زمان صلح تحمیلی، پیشنهاد خطرناکی داد که خوب است امام حسن(ع) را تحویل دهیم تا از این رهگذر به پول و مقامی برسیم!! اما سعد عموی مختار جواب تندی به او داد: قَبَّحَ اللهُ فی رَأیکَ. آیتالله خویی این روایت را مرسله و غیر قابل اعتماد میداند14 و علام? محقق محمدباقر محمودی در پاورقی انسابالاشراف میگوید: این حدیث را اهل سنت نقل کردهاند15 ولی برای شیعیان ثابت نشده است. اما به هر حال آنچه ثبت است این میباشد که امیرالمؤمنین(ع) فرمود: "سیقتل ولدی الحسین و سیخرج غلامٌ من ثقیف و یقتل من الذین ظلموا ثلثمائة و ثلثة و ثمانین الف رجل".16 امام حسین(ع) نیز فرمود: "سلّط علیهم غلام ثقیف کاسا مصبرة و لا یدع فیهم احداً الا قتله، قتلة یقتله و ضربة یضربه، ینتقم لی و لاولادی و اهل بیتی17". امام سجاد(ع)هدایای مختار را پذیرفت.18 امام باقر(ع) نزد پسر مختار از مختار تعریف کرده و فرمود: "رحمالله اباک، رحمالله اباک ما ترک لنا حقاً عند احدٍ الّا طلبه قتل قتلتنا و طلب بدمائنا19". و نیز امام صادق(ع)فرموده است: "(بعدازعاشورا) زنی از زنان ما (بنیهاشم) آرایش نکرد تا زمانی که مختار، سر ابنزیاد و عمرسعد را برای ما (به مدینه) فرستاد".20
رابط? مختار با محمد حنفیه رابط? خوبی بود و برخی بر این باورند که شاید رهبر معنوی قیام مختار نیز او باشد. اما گروهی دیگر می‌گویند که محمد حنفیه واسط? مختار با امام سجاد(ع)بوده است.21علامه ابننما و آیتالله خویی به صراحت میفرمایند: از ظاهر بعضی روایات به دست میآید که قیام مختار به اذن امام سجاد(ع) صورت گرفت.22 در مجموع بسیاری از علماء بر حسن عقیده و درستی کار مختار با استفاده از روایات تأکید ورزیدهاند.23
قیام مختار
مسلمبن عقیل فرستاده امام حسین(ع) به کوفه، ابتدا به منزل مختار وارد شد و مختار مقدم ایشان را گرامی داشت.24 مختار بعد از دستگیری مسلم خارج از کوفه بود، با دوستان و بستگانش به سمت کوفه حرکت کرد. وی داخل کوفه دستگیر شد و ابنزیاد او را به زندان انداخت. مسلم کشته شد و مختار در زمان حادث? کربلا در زندان بود. وی سپس به سفارش عبداللهبن عمر شوهر صفیه خواهر خود از زندان آزاد شد.25
مختار از کوفه خارج شد و به سمت حجاز رفت تا بتواند برای خود نیرو جمع کند که ابن زبیر در حجاز ادعای خلافت کرد. ابن ابیالحدید میگوید: بزرگترین آرزوی عبدالله بن زبیر رسیدن به قدرت و حکومت بود.26 او خود را "العائذ بیت الله" پناهند? خان? خدا لقب داد و برای جلب مردم و عوامفریبی، دنیا را برای دنیا ترک کرد تا جایی که نمازها و روزههای او ضربالمثل شده بود.27 مختار در مکه با ابن زبیر ملاقات کرد و به شرط این که اگر خلافت ابن زبیر پا گرفت، او را به بالاترین پست منصوب کند، مختار با او بیعت کرد.
مختار با ابن زبیر همراه شد، اما هنگامی که دریافت او مرد درستی نیست از او جدا شد و به کوفه رفت28 و با قافل? خود عازم عراق شد.29 ابنزبیر هم بعد از خلافت کین? خویش نسبت به اهل بیت(ع) را آشکار ساخت.30 او به صراحت میگفت: دلم نمیخواهد یک لحظه خاندان پیامبر را شاد ببینم، به خدا قسم تصمیم دارم آنها را یکجا جمع کنم و همهشان را زنده زنده در آتش بسوزانم.31
به هر حال، مختار به سمت مردم کوفه آمد و گفت: من برای اقام? شعار اهل بیت(ع) و زنده کردن مرام آنان و گرفتن انتقام خون شهیدان به سوی شما آمدهام.32 و نیز به سران شیع? مدینه گفت: مرا در جنگ با قاتلان اهلبیت(ع) و برای خونخواهی حسین(ع)یاری کنید.33
سریال "مختارنامه"
یکی از ژانرهای مورد علاقه و مخاطب پسند سینما را میتوان ژانر "درامتاریخی" دانست که دارای تاثیرگذاری فراوان است؛ و داوود میرباقری کارگردان سریال "مختارنامه" ید طولائی در این نوع اثر دارد. میرباقری را با سریال‌های "امام علی(ع)"، "مسافری از ری"، "معصومیت از دست رفته" و "رعنا" میشناسیم. سریال مختارنامه پروژه جدید اوست که در مجموع توانسته است مخاطبان فراوانی پیدا کند. این کارگردان در سریال امام علی(ع) نیز توانسته بود عملکرد نسبتاً خوبی را بهجای بگذارد؛ موسیقی فیلم، بازی بازیگرانی چون داریوش ارجمند در نقش مالک اشتر، جزو کارهای ماندگار او به حساب میآیند. اما سریال مختارنامه با این حجم از تدارکات و هزینه‌های میلیاردی، باید قویتر از آثار گذشته او باشد.34
جلوه‌های قابل تحسین "مختارنامه"
از صحنه‌های ویژه سریال "مختارنامه" میتوان به مسلمین متظاهر اشاره کرد که در دار‌الحکومه جهت قبله را می‌پرسیدند!! واقعاً کدام طرف است؟! یعنی حاکمان آن دوره در کوفه و شام همه اهل نماز جماعت بودهاند به گونهای که در جایی غیر مسجد نماز نمیخواندند، به همین دلیل نمی‌‌دانستند در دار‌الحکومه قبله کدام طرف است!!
صحنه بازگشت اسب بی‌صاحب و یا صحنه‌ای که لشکر ابنزیاد با پرچم لااله الاالله با سپاه امام حسین(ع) می‌جنگند، بسیار پرمحتوا و جالب است. در این میان بازی خوب زنجان‌پور در نقش عموی مختار، داود رشیدی در نقش حاکم کوفه، و البته بازی زیبای رضا کیانیان در نقش ابنزبیر ستودنی است.
صحنه‌های کعبه و حجاج و آتش کشیده شدن پرده کعبه و تصاویر کعبه سوخته شده همراه با لبیکی که همزمان پخش می‌شد35، و نمای سوزاندن بنیهاشم توسط ابنزبیر، اگر چه دلآزارند اما قابل فراموشی نیستند.
نکات قابل تأمل "مختارنامه"
شاید یکی از دلایل برخی ضعف‌های سریال مختارنامه این باشد که نه تنها میرباقری بلکه کمتر کارگردان ایرانی تا به حال در این سطح و با این کمیت و کیفیت کار کرده است.36
اما در مجموع، میتوان با دیدن تقریباً پانزده قسمت از این سریال، نویسنده و کارگردان این مجموعه را با انتقادات جدی روبرو کرد، که در این مجال اندک تنها سه عنوان از آنها را برمی‌شماریم:
1. جعده همسر امام حسن(ع) در مقابل مختار چنان استدلال میکند که گویا او از زمانه‌شناسان روزگار است! اما معلوم نشد پس چرا امام(ع) را مسموم کرد؟! برای بیننده این تناقض باقی ماند که جعده با این تدبیر چگونه فریب خورد؟
در همان قسمت، جعده، امام حسن(ع) را با اسم کوچک "حسن" خطاب میکند!! در حالی که در فرهنگ عرب هنوز مرسوم است که یکدیگر را با کنیه یا لقب خاص خطاب می‌کنند؛ و البته در فرهنگ خاندان هاشمی صدر اسلام، این نکات به دقت بیشتری رعایت می‌شد، چرا که ایشان الگوی حسنه امّت بودند. البته این توجیه چندان قانع کننده‌ای نیست که یکی از نویسنده‌های سریال بگوید ما سعی کردیم تا حدودی از زبان امروزی تلفیق شده از زبان قدیمی استفاده کنیم تا شخصیتهای سریال با زبان امروزی تکلم کنند!37 باید به این نویسنده سریال یادآور شد که آیا لوطی‌گری و داش‌مشتی‌گری، همان زبان امروزی است؟! در بعضی مواقع این لوطی‌گری‌ها وزان کار را تحت تأثیر منفی قرار داده و بیننده ناخودآگاه خود را در فضای فیلم فارسی دهه چهل و پنجاه و شوخی‌های لاله‌زاری می‌دید!
باید به همین دو قسمت روزگار امام حسن(ع) در این سریال ـ که از ضعیف‌ترین و حاشیه‌دارترین قسمت‌های این مجموعه بود ـ برخورد سطحی و گذرا به موضوع جریانات پیچیده دوران امام حسن(ع) را اضافه کرد و صحنه به تصویر کشیده شدن تلوتلو خوردن امام المسلمین حضرت حسن بن علی(ع) بر روی اسب بر اثر زخم و جراحت را تأسف‌بار دانست؛ علیکم بالعزّه.
2. خبط و خطای دیگر نویسنده آن است که در یکی از قسمت‌ها، مسلم در جواب ابنزیاد که از او پرسید: آیا این حدیث که پیامبران از خود چیزی به ارث نمی‌گزارند را شنیده‌ای؟ مسلم میگوید: من هم این حدیث را شنیده‌ام(!!) در حالی که مجعول و موضوع بودن این حدیث از اوضح واضحات است که نه با مستندات تاریخی می‌خواند و نه با قرآن و دیگر احادیث پیامبر قابل تطبیق است.
قرآن می فرماید:"وَ وَرِثَ سُلَیْمَانُ دَاوُودَ38" و سلیمان وارث داوود شد. و نیز از قول حضرت زکریا نقل مى‌کند: "وَإِنّی خِفْتُ الْمَوَالِیَ مِنْ وَرَائِی وَکَانَتِ امْرَأَتِی عَاقِرًا فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا * یَرِثُنِی وَیَرِثُ مِنْ آَلِ یَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِیًّا".39
در منابع اهل سنت آمده است، از جمله بخاری در صحیح خود می‌نویسد: عَنْ أَبِى هُرَیْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ(ص) قَالَ: "لاَ یَقْتَسِمُ وَرَثَتِى دِینَارًا، مَا تَرَکْتُ بَعْدَ نَفَقَةِ نِسَائِى وَمُؤْنَةِ عَامِلِى فَهْوَ صَدَقَةٌ"40 یعنی رسولخدا(ص) وصیت نمود "آنچه پس از نفقه همسرانم باقى مى‌ماند، صدقه است"، نه این که تمام آنچه پس از من باقى مى‌ماند، صدقه است!
گفتنی است خلیفه اول و دوم و سوم نیز بر خلاف روایت منقول در "مختارنامه" عمل نموده‌اند. همچنین پس از رحلت پیامبر(ص)، لباس وی نزد همسرش عایشه بود و انس بن مالک نیز، کفش‌ها و ظرف‌های طعام پیامبر(ص) را نزد خود داشت. خلیفه دوم نیز صدقات مدینه را که جزو اموال نبوی به شمار می‌رفت به امیرمومنان(ع) و عباس باز‌گردانید. همین‌طور اموال خیبر را میان همسران پیامبر تقسیم کرد. عثمان نیز در طول حکومت خود بارها بر خلاف این روایت عمل کرد که بخشش فدک و غنایم آفریقا به مروان، نمونه‌ای از آن است.41
اما سایت رسمی "مختارنامه" چاره‌ای نداشت جز این که در پاسخ به این انتقاد، پذیرفت که این حدیث "ساختگی" است و هیچ سند و اعتباری ندارد؛ اما متأسفانه دست به توجیهی مضحک زد و نوشت که مسلم فقط میگوید آن را شنیده‌ام، و شنیدن مسلم دلیلی بر صحت این حدیث نیست!!
3. حواشی ایجاد شده پس از پخش چند قسمت اخیر، به ویژه درباره نحوه به تصویر کشیدن تمثال حضرت ابوالفضل(ع) و انتقاد مراجع بزرگوار به این امر، در وهله نخست عوامل سازنده کار و در رأس آنها تهیه‌کننده و کارگردان را تحت تأثیر قرار داد. داستان از این قرار بود که مردم و رسانه‌ها می‌پرسیدند: "آیا می‌شود چهره اهل بیت(ع)را نشان داد؟"
میرباقری کارگردان"مختارنامه" در مصاحبه‌ای در پاسخ به برخی از این حواشی میگوید: "مهم‌ترین پلان واقعه کربلا، زمانی است که حضرت ابوالفضل(ع) کنار رود علقمه میآید و من چهار ساعت روی این تصویر کار کردم؛ چرا که برایم بسیار مهم بود که چقدر به آن روح حماسی نزدیک شده‌ام، و این سخت‌ترین بخش‌های کار بود. وی اضافه کرد: در این مجموعه توانستیم 50 دقیقه به موضوع حادثه عاشورا بپردازیم آن هم در سه مقطع مختلف از جمله داستان حضرت عباس(ع)، سپس وهب و زهیر بن قین را در بر می‌گیرد و با توجه به ارتباط شخصیت مختار با حادثه کربلا، تلاش کردیم که سری نیز به داستان قاتلین امام حسین(ع) بزنیم و از اینکه مختارنامه به واقعه کربلا متبرک شد، خوشحالیم."
اما پرسش اساسی و انتقاد جدّی این است که آیا بهتر نبود پیش از ساخت این صحنه‌ها و متمرکز شدن بر چگونگی تاثیرگذاری حسی بر مخاطب، نخست تأیید کتبی مراجع معظم تقلید مبنی بر این کار و یا چند و چون آن اخذ می‌شد؟! به راستی فلسفه وجودی و وظیفه قانونی مشاوران مذهبی این سریال، چه بود؟! ضمناً ما خاطرات خوبی را در این رابطه از برخی سریال‌های مذهبی قبلی مانند "ولایت عشق" نداریم. هنوز یادمان نرفته است که گوینده نقش امام رضا(ع)، عبارات عربی را به خوبی تلفظ نمیکرد!!
پی‌نوشت‌ها:
<DOC END>
برگرفته از نشریه معارف شماره 82.
.1 بلاذری، انساب الاشراف، ج 5، ص214.
.2 تاریخ طبری ج6ص 7.الکامل ابن اثیر ج 4ص22.
.3 رجال کشی ص 128 صحاح جوهری ج 2 ص 970.
4. المنجد کلمه کیس.
.5 رجال کشی ص 128.
6. ابن اثیر الکامل، ج 2 ،ص 433 ، مسعودی، مروج الذهب، ج 2 ،ص 315.
7. مسعودی، مرو ج الذهب، ج 2 ،ص 315- 317.
8. محسن امین، اعیان الشیعه، ج 7، ص 230.
9. نجاشی، رجال نجاشی، ص 12، کلم?ابراهیم بن محمدثقفی.
10. باقر القرشی، حیاه امام حسین(ع)، ص 45.
11. مسعودی ، مروج الذهب ج 3 ص 107.
12. مجلسی، بحار الانوار، ج 45، ص 333.
13. آیت الله خوئی، معجم الرجال الحدیث،، ج 18، ص 94.
.14آیت الله خویی، معجم الرجال، ج 18، ص 97.
15. بلاذری، انساب الاشراف، ج3، ص 36.
16. مقدس اردبیلی، حدیقة الشیعه، ص 504؛تفسیر منسوب الی الامام الحسن العسکری.
17.مجلسی، بحارالانوار، ج 45، ص 10.
18. شیخ صدوق، امالی، ص 335 مجلسی، بحار الانوار، ج 45، ص 386.
19.مامقانی، تنقیح المقال، ج 3، ص305. و خویی، معجم رجال الحدیث، ج 18، ص 95 و مجلسی بحارالانوار، ج 45، ص 343.
20. مجلسی، بحارالانوار، ج 45، ص 344. رجال کشی،، ص 127، معجم رجال
الحدیث، ج 18،، ص 94.
21. مجلسی، بحارالانوار، ج 45، ص 394، 365، 366. طبری، تاریخ طبری، ج 6، ص 12، الکامل ابن اثیر،ج 4، ص 214 و 215.
22.مامقانی، تنقیحالمقال،ج 3، ص،206؛ معجم الرجال، ج 18، ص 101.
23. ابن عباس، علامه ابن نما، ذوب النضار؛ مقدس اردبیلی، حدیقة الشیعه؛ شیخ عباس قمی، منتهی الآمال؛میرزا محمد استرآبادی، جامع الرواة ؛علام? مامقانی، تحریر طاووسی و تنقیح المقال؛آیتالله خویی، معجم الرجال؛علامه امینی، الغدیر؛علامه باقر شریف‌القریشی، حیاة الحسین؛ زرکلی، الاعلام؛ علامه ابن مقرم، مقتل الحسین.
.تاریخ طبری، ج 5، ص 362و شیخ مفید، الارشاد، ص205.24
25. تعلیقات کتاب االغارات، ج 2، ص 797. شرح ابن ابی الحدید، ج 1، ص 210.
26. همان، ج 2، ص 167.
.27همان، ج 20، ص 108.
.28 انساب الاشراف، ج 4، ص 28.
29. همان، ج 5، ص 218. ابن اثیر الکامل ج 4، ص 174.
30. مروج الذهب، ج 3، ص 89.
31.ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 20 ص 129.
32. البدایة و النهایة ج 8، ص 249.
33.تاریخ طبری ج 6، ص 15.
34. معادل 20 فیلم تاریخی که 20 هزار پلان دارد.
35. که لبیک ماست به کعبه و تجدید پیمان با صاحبش.
36. این مجموعه دارای 60هنر پیشه اصلی و بین 200 تا 300 هنرپیشه فرعی دارد و برای آن 2000 دقیقه کار نهایی در 40 قسمت شده است.
37نویسندگان این اثر: حسن میرباقری و محمد بیرانوند میباشند که نویسنده تکمیل کننده داوود میرباقری "کارگردان" میباشد.
38. نمل/ 16.
39. مریم / 5 - 6.
40 . احمد بن حنبل، مسند احمد، ج2، ص 376 وصحیح مسلم ،ج 5، ص 156، و صحیح بخاری ، ج 3، ص197
41. با استناد به تحقیقات ژرف گروه پاسخ به شبهات مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولیعصر(عج) و ر _ ک: علامهحلی ،نهجالحق، ترجمه کهنسالی، ص278، طبرسی، احتجاج، ترجمه جعفری،ج 1،ص 235- 241، سید بن طاووس،الطرایف ترجمه الهامی ص 426 و 427.